تا پیش از آغاز اقدامات کنترلی در کشورهای توسعه‌یافته، سل یکی از جدی‌ترین بیماری‌های دام‌های اهلی در جهان محسوب می‌شد. امروزه نیز بیماری سل، یک بیماری مهم در بین گاوها،گونه‌های حیات وحش و بعنوان یک زئونوز (قابل انتقال از دام به انسان) مورد توجه می‌باشد. سل گاوی در تمام جهان گزارش می‌شود؛ اما بیشترین شیوع در آفریقا، بخش‌هایی از آسیا و آمریکا است. کشورهای توسعه‌یافته توانسته‌اند شیوع را در جمعیت گاوی خود به شکل قابل‌توجهی کاهش دهند. پیشرفت بیماری بسیار کند است و ممکن است ماه‌ها تا سال‌ها پس از آلودگی، علائم بالینی ظاهر شوند.
دام‌های حساس
گاو، خوک و بز در تمام سنین نسبت به بیماری حساسیت دارند. مهم‌ترین منبع آلودگی وجود دام آلوده در گله است. در برخی کشورها، گونه‌های حیات‌وحش از جمله گورکن‌ها، گاومیش‌ها و گوزن‌ها به‌عنوان مخزن شناخته شده‌اند. چون این حیوانات در برنامه‌های کنترلی لحاظ نمی‌شوند، بیماری می‌تواند به‌صورت اندمیک در آن مناطق ادامه یابد.
روش‌های انتقال
اصلی‌ترین راه آلودگی دام‌ها استنشاق ذرات آلوده است. در مواقعی که مقدار زیادی باکتری در آب، شیر، علوفه یا مدفوع وجود داشته باشد، راه گوارشی نیز موجب انتقال بیماری خواهد شد. سایر راه‌های انتقال مانند جفت‌گیری، انتقال از طریق منی یا پیپت تلقیح آلوده، غیرمعمول محسوب می‌شوند.
بیماری‌زایی
پس از استنشاق باکتری، نخستین درگیری در عقده‌های لنفاوی موضعی به‌خصوص عقده‌های لنفاوی عقب‌حلقی رخ می‌دهد. حدود دو هفته بعد از عفونت، ضایعات کلسیفیکاسیون در این عقده‌ها مشاهده می‌شود. سپس باکتری از راه لنف به سایر بخش‌های بدن از جمله ریه‌ها منتقل می‌گردد. درگیری سایر اندام‌ها ممکن است به شکل سل ارزنی (Miliary tuberculosis) بروز کند. در صورت درگیری صفاق یا پرده جنب، ضایعات به‌شکل مرواریدی (Pearl disease) دیده می‌شوند.در موارد مزمن ممکن است عقده‌های لنفاوی درگیر نباشند، اما توکسمی پایدار، ضعف و کاهش وزن دیده می‌شود.
در برخی از دام های مبتلا به سل ارزنی (با جراحات وسیع در بدن) ظاهر دام عادی بوده اما لاغری تدریجی مورد توجه است . تغییر در اشتها و دمای بدن و وضعیت موهای پوست (زبر یا صاف است)، آرام شدن تدریجی دام، درخشانی و شفافیت چشم ها علائم عمومی بیماری هستند که اغلب پس از زایش مشخص تر می شوند. در مراحل پیشرفته که بخش زیادی از ریه درگیر است تنگی نفس توام با افزایش تعداد و عمق تنفس وجود دارد.
در گاو:
- فرم ریوی: در فرم ریوی سرفه‌های مزمن مرطوب، تنگی نفس (دیس‌پنه)، کاهش یا گنگ بودن صداهای ریوی ، و گاهی پلورزی بدون تراوش مشاهده می‌شود که بیشتر هنگام صبح و در هوای سرد عارض می گردد. بزرگی عقده‌های لنفاوی مدیاستن ممکن است با فشار بر مری موجب نفخ گازی گردد. در صورت بزرگی عقده‌های لنفاوی عقب‌حلقی، دیسفاژی (اختلال بلع) و تنفس صدادار دیده می‌شود.
- فرم گوارشی: ضایعات عمدتاً در روده باریک مشاهده می‌شوند و به‌ندرت موجب اسهال می‌گردند.
- درگیری رحم: باعث ناباروری یا سقط جنین در اواخر آبستنی می‌شود.
اگر گوساله عادی بدنیا بیاید پس از مدت کوتاهی بر اثر سل عمومی تلف خواهد شد. - ورم پستان : سفتی و هیپرتروفی بخش خلفی پستان، بزرگی عقده‌های لنفاوی فوق‌پستانی و در مراحل انتهایی، کهربایی شدن شیر از علائم بارز هستند.
گوسفند و بز :
بیماری معمولاً سیر آهسته‌ای دارد و به‌صورت برونکوپنومونی همراه با سرفه و دیس‌پنه انتهایی بروز می‌کند. در بزغاله‌ها، پیشرفت بیماری سریع‌تر بوده و ممکن است به مرگ ناگهانی منجر شود.
روش‌های کنترل
اصلی‌ترین و معتبرترین روش کنترل، سیاست تست و کشتار (Test & Slaughter) است.
مراحل کنترل
اساس کنترل بیماری در گله سیاست تست و کشتار است. همه دام‌های با سن بالای 3 ماه باید تست شوند. موارد مثبت حذف شده و 3ماه دیگر تست مجدد تکرار می‌شود. اگر گله منفی بود، 6 ماه دیگر مجدد تست می‌شود و اگر بازهم تست منفی شد، سالانه تست را انجام می‌دهند. واکسیناسیون دام ها روش جایگزین برای تست و کشتار مطرح شده است. درصورتی که شیوع در گله به کمتر از 5 درصد برسد، می‌توان با تست و حذف اجباری دام‌ها برنامه ریشه کنی را اعمال نمود. البته با وجود حیات وحش و گله های بزرگ گاو شیری برنامه ریشه کنی در هر کشور به سادگی قابل اجرا نمی باشد.
